Dichtersbankjes | Joost van den Vondel

Foto: Peter Bevers | hier ligt begraven Franciscus Xaverius Godts, kapelletje in Essen 

Uit de collectie Bert Bevers 👉 (keuze dichter en gedicht) voorraad Mannen van Bevers: Joost van den Vondel  👉

Eeuwgety van Franciscus Xaverius, Apostel van Oostindien.aant.* Nec vero Alcides tantum telluris obivit.   Wat heilbron zal mijn' dorst en yver lessen,vs. 1   Nu 't Eeuwgety en Eeuwfeest van XAVEER   Ons opweckt, t' zyner eer',   Met rouwloof, noch bedrukte lijckcypressen,4 5 Maer gulde lauwerblaên   Te volgen, op de baen   Van zijnen geest, die heden vlieght naer boven,7   Om eeuwigh Godt te loven?   Het is geen tijt zijn dootbaer te geleien 10 En lichaem, dat noch myr noch balssem hoeft:   Een Heiden magh bedroeft   Het doode lijck, dat eeuwigh sterft, beschreien:12   Dit onverrot gebeent   Wil rusten onbeweent;14 15 Terwijl de ziel, die groote ziel, gaet zweven   Van dit in 't ander leven.   De gryze helt en Godtstolck der Hebreeuwen   Zagh van den bergh het lant, aen Abraham,   Dien Godtgetrouwen stam, 20 Gezworen, en belooft voor menige eeuwen,   Met vrolijcke oogen aen.17-21   De stroomende Jordaen   Den intoght stuite, en liet de volgende erven23   Dit over na zijn sterven.	Over het gehele werk titels De werken van Vondel (10 dln) (WB-editie) auteurs Leo Simons C.R. de Klerk J. Prinsen J.Lzn H.W.E. Moller B.H. Molkenboer J.F.M. Sterck L.C. Michels C.G.N. de Vooys C.C. van de Graft A.A. Verdenius * Van 1652. Afgedrukt volgens de tekst van Klioos Kraam II, 1657, blz. 85. Het motto, ontleend aan de Aeneïs VI, 801, betekent: zelfs Herkules heeft zoveel landen niet bezocht. Vgl. voor Franciscus Xaverius Dl. 3, blz. 325. De 2de Desember 1652 was het juist een eeuw geleden dat Xaverius op reis naar China overleed. vs. 1 heilbron: goddelike inspiratie; yver: vrome aandrang. 4 rouwloof: de cypressentakken; bedrukte: treurige, tot droefheid stemmende. 7 heden: Vondel stelt zich, bij deze herdenking, levendig het ogenblik van het afsterven voor de geest. 12 lijck: lichaam; dat eeuwigh sterft: dat z.i. nooit meer verrijzen zal. 14 Wil: zal. 17-21 De gryze helt: Mozes, die het beloofde land aanschouwde, maar het zelf niet meer zou bereiken Deuteronomium 34, 1-4. 23 de volgende erven (Datief): nl. Jozua, die zijn volgelingen met moeite over de stroomende Jordaen voerde (Jozua 3, 13-17).
[p. 557]
25 Zoo zagh XAVEER, uit Sanciaen, de kusten25   Van 't maghtigh Chine, en 't rijck, dat voor hem lag.   Wat was 't een blijde dagh   Voor onzen Helt, wiens yver noit kon rusten:   Maar Christus riep hem t'huis 30 Met zijn gesleten kruis:30   Dien arbeit had d'Almaghtige in 't verholen31   Aen Riccius bevolen.32   De tweede zuil van JESUS hooftgebouwen33   Had, lang genoegh en onverwrickt en vast, 35 Gedragen dezen last,   En op de wacht, met onvermoeit betrouwen,   De hitte en kou verduurt;   Ter werelt uit gestuurt,   Getroost in 't end Gods aenschijn eens t'aenschouwen.39 40 Wien zou dien strijt berouwen!   Weet iemant, na Sint Thomas, ons te toonen41   Een kercktrompet, die wyder wert gehoort,42   Daar 't licht ter zonnepoort'43   Komt uitgereên, en al het Oosten kroonen; 45 Hy noemze by haer' naem,   Verdoof FRANCISCUS faem,   Die eene ronde, als dry paer wereltklooten,   Bereist heeft onverdroten:47-48   Geensins om schat, noch goude en zilvre mijnen, 50 Noch heerschappy en Alexanders staf,50   Al roock, al wint, en kaf:   Maer om door 't licht van Rome te beschijnen   Den nacht van 't Heidendom,   En duidelijck alom 55 Ontelbre woeste en wilde en stomme volcken   Godts boeckstaef te vertolcken.56   Dees yver dreef hem door woestijn, en baren,	25 Sanciaen: het eiland aan de Chinese kust, waar Xaverius overleed. Hij aanschouwde dus ook het ‘beloofde land’ China, dat hij niet meer zou kunnen bekeren. 30 Met zijn gesleten kruis: dit slaat op zijn onvermoeide kruisprediking. 31 in 't verholen: krachtens goddelik raadsbesluit, dat voor de mensen verborgen bleef. 32 Riccius: Mattheus Ricci (1552-1610), een geleerde Italiaanse Jezuïet, die sinds 1601 zich aan de zending in China wijdde; bevolen: toevertrouwd. 33 De tweede zuil: Xaverius; de eerste was Ignatius; Jesus hooftgebouwen: de Jezuïeten-orde. 39 Getroost: vertrouwende. 41 na Sint Thomas: volgens de overlevering predikte de apostel Thomas het Christendom in Parthië of in Indië. 42 kercktrompet: verkondiger van het evangelie. 43 't licht: de zonnegod op de zonnewagen (vandaar: uitgereên, vs. 44). 47-48 De oppervlakte (ronde), die hij bereisd heeft, zou, aaneengevoegd, zo groot zijn als zesmaal de aardoppervlakte. 50 Alexanders staf (scepter). Alexander de Grote, koning van Macedonië, de grote veroveraar, die zijn rijk Oostwaarts over Azië tot de Indus uitbreidde. 56 Godts boeckstaef: de Heilige Schrift.
[p. 558]
En schipbreuck, heene in vast en driftigh lant.58   Geen menscheneters tant, 60 Vergift noch schicht noch lagen van Barbaren,60   Vernielden den Gezant,   Die met zijn eige hant   In 't kruisbadt wascht elf hondertduizent zielen,63   Die voor het Kruislam knielen.64 65 Japon voor al den Bouwheer heeft te dancken,65   Die zegenrijck den afgront leit aen bant,66   Den rechten wijnstock plant,67   En zoo veel velts beslaet met eedle rancken,68   In weynigh jaren tijt, 70 Begrimt van helschen nijt.70   Hoe woelt het daer, in 't leggen van Godts drempels!71   Wat wijdt zijn handt al tempels!   Al trapt de hel daer kerck by kerck tot mortel,73   En gruis en puin, en schuimbeckt jaren lang, 75 Tot waerheits ondergang,   Ja schijnt den boom van 't Kruis met tack en wortel   Te rucken uit den gront,   Daer die in 't bloejen stont;   De hemel weet zijn uren en zijn tijden, 80 En eb en vloet van 't lijden.80   Wat noot is 't of het bloet en tranen regent,   By vlagen niet, maer jaren achter een,   En smilt een hart van steen:83   Noit eilant was met martelbloet gezegent,84 85 Geheilight als Japon;   Daer schijnt de martelzon86   Ons starren doof, en alle martelschriften,87   En gloejendige driften.88   Ay, Goa, slaep, ay slaep, gerust en veiligh,89	58 driftigh lant: land midden in zee, eiland. 60 Vergift noch schicht: geen giftige pijl; lagen: hinderlagen. 63 In 't kruisbadt wascht: de doop toedient. 64 Kruislam: Christus. 65 Japon: oude naam voor Japan. 66 den afgront: de helse machten, de duivels. 67 Den rechten wijnstock: beeld voor Christus (Joh. 15, 1: ‘Ik ben de ware wijnstok’). 68 beslaet: bezet, beplant. 70 van: door; nl. door de duivel, die hem deze buit niet gunt (vgl. vs. 72-75). 71 Godts drempels: (grondslagen voor) kerken. Ook vroeger door Vondel gebruikt, voor het Vergiliaanse: deorum limina (Ned. Wdb. III, 3285). 73 mortel: gruis, puin. Achter de vijandige houding van de bevolking ziet Vondel dus de macht van de duivel. 80 God doet het lijden wisselen met verblijden. 83 Te verbinden met: Wat noot is 't of (81). 84 Geen eiland genoot de zegen, zoveel martelaren te aanschouwen. 86 de martelzon: de glans, de roem van het martelaarschap. 87 Ons starren: de martelaren van ons werelddeel, die moeten onderdoen (overstraald worden) voor de Japanse; martelschriften: de geschriften, waarin de levens van de martelaren beschreven zijn. 88 gloejendige driften: vurige geloofsijver; gloejendig voor gloeiend (vgl. levendig) is in Vondels taal, en nog in het Brabants, gewoon (Ned. Wdb. V, 141, en Antw. Idiot). 89 Goa: te Goa, op de Westkust van Voor-Indië, ligt Xaverius begraven en worden zijn relikwieën vereerd.
[p. 559]
90 Op dit geluck, dat u te lote viel,90   Na'et scheiden van de ziel,   Het heiligh lijk van zulck een' grooten Heiligh   t'Omhelzen in uw' schoot;   Een toevlught in der noot; 95 Naerdien 't gebeent van een' Profeet oock 't leven95   Den dooden heeft gegeven.   FRANCISCUS, nu in 't licht van zijn herboorte,97   Den afgodt eer door wonderdaên verwon,98   En dooden wecken kon; 100 Dewijl hy droegh den sleutel van de poorte   Der onverzoenbre Doot.100-101   Hoe zou hy in der noot   Vergeten u, die nu met heele scharen   Hem lof zingt voor d'altaren. 105 Die Navarrois, een eer van Pampelone,105   Zijn Adelijk en overout geslaght   En Hof en Staet veracht,   Om d'arme Kribbe en armoe van Godts Zone,   Versmilt zijn' wil in Godt,109 110 Zijn hoogste en eenigh lot:   Waer 's hemels wil hem roepen wil en leiden,   Zijn wil is onverscheiden.112   Maer van wat kant zal ick dees zucht ontginnen,113   Die nacht en dagh, langs 't ongebaent en steil, 115 De Mooren brengt tot heil,   En onverzaet hun zielen zoeckt te winnen:   Dat is zijn hartejaght,117   Hier spant hy al zijn kracht   En netten uit, en slaeckt zijn hazewinden,119 120 Uit lust tot zulke hinden.120   De Grieck magh Circe en toverdranck verzieren:121	TEKSTKRITIEK: vs. 97 heeft in deze uitgave heerboorte; evenzo in vs. 127 heerbouwt, vormen die in Vondels taal niet voorkomen, en dus voor rekening komen van de drukker van deze verzameling. 90 te lote: door het lot ten deel. 95 't gebeent van een' Profeet: nl. van Elisa: een lijk dat in zijn graf geworpen, met zijn gebeente in aanraking kwam, herleefde (2 Kon. 13, 21). 97 herboorte: wedergeboorte, nl. tot het eeuwig leven. 98 eer: eertijds; door wonderdaên: door wonderen te verrichten. 100-101 Omdat hij over dood en leven beschikken kon. 105 Die Navarrois: als inwoner van Navarra, een Spaanse provincie, met Pampelone als hoofdstad; in de nabijheid lag het slot Xaveer, waar Franciscus geboren was. 109 Laat zijn wil geheel opgaan in Gods wil. 112 onverscheiden: niet verschillend van 's hemels wil (Ned. Wdb. X, 2128). 113 dees zucht ontginnen: beginnen met de lof van dit vurig streven. 117 hartejaght: woordspeling van hart = hert (vgl. hinden in vs. 120) en hart. 119 slaeckt: laat los; tot de jacht. 120 lust tot: begeerte om te vangen. 121 Circe: de toveres uit de Odyssee, die mensen in dieren veranderde; Xaverius doet juist het omgekeerde; verzieren: verzinnen, d.w.z. door dichterverbeelding scheppen.
[p. 560]
Hier spreeckt een tong, die wolf en beer en zwijn   Verandert, niet in schijn,123   Maer reden schept in redenlooze dieren.124 125 Hier hoort men Orfeus stem.   De bosschen volgen hem.125-26   Amfions lier herbouwt hier veste aen veste,127   In 't Indiaensch geweste.   Mijn keel wort heesch: mijn zang bezwijkt in 't midden, 130 En ziet geen eint van hongersnoot en dorst,130   En last, op reis getorst;   Van hairekleet, en koorde, en endloos bidden,   En waecken, tart natuur,133   En 't zuigen van quetzuur134 135 En ettrigh bloet der smettelijcke krancken.   Hy rieckt de roos uit stancken.136   Ghy worstelaer en kampioen, die heden137   Het harrenas hebt afgeleit om hoogh,   En uit den rijcken boogh 140 Van Godts gewelf uw kinders hier beneden   Met smarte worstlen ziet,   Versma hun bede niet.   Behaeght u dat uw voorbeelde ons bevrijde,   Zoo kroon uw Eeuwgetijde.144     J.v. Vondel.